თათია ღვინერია: საჯარო სივრცეები, ისტორიული ქალაქის განვითარების კვალდაკვალ

საჯარო სივრცეები, ისტორიული ქალაქის განვითარების კვალდაკვალ

თათია ღვინერია

ალბათ ყველას, ვისაც კი ძველი თბილისის საარქივო ფოტოებისთვის ერთხელ მაინც მოუკრავს თვალი, უოცნებია იმ შორეულ, უცნობ ქალაქში გასეირნების შესახებ, სადაც ჩვენთვის ნაცნობი ადგილების გარდა, თითქოს უცნობ, მდინარისკენ გულით გახსნილ ქალაქს, ქუჩებსა და მოედნებს, ბაზრებსა და სკვერებსაც ვხედავთ, სადაც სიცოცხლის დუღილი და აღმოსავლეთისა და დასავლეთის გზაჯვარედინზე შეხვედრილ კულტურათა თანაზიარობა იგრძნობა. უყურებ და ხვდები, რომ ეს შენი ქალაქია: ძალიან ახლო და ამავდროულად ძალიან შორეული. მასთან ბევრი რამ გაკავშირებს და ამავდროულად გაშორებს კიდეც.

რიყე. მე 19 საუკუნის ბოლო

კალა. 1910-იანი წლების ფოტო

ეს ის ქალაქია, რომელმაც საუკუნეებს გაუძლო, ბევრი დაკარგა და დღევანდელ დღემდე მაინც მოვიდა თავისი ქუჩებით, სახლებით, ეზოებით, მოედნებით, მეხსიერებით, მისგან ზურგშექცეული მდინარითა და ადამიანებით, რომლებიც ქმნიდნენ და ქმნიან მის მთავარ ღირებულებას.

ქალაქი ცოცხალი ორგანიზმია, რომელიც გამუდმებით პასუხობს (კარგსა და/თუ ცუდ) ჟამთა ცვლას. მას ყოველი ცვლილება იარასავით ესახება სხეულზე, თუმცა როგორც კი მის სიღრმეს ოდნავ მაინც შეეხები და შეეცდები, მასზე მეტი გაიგო, ქალაქის გულისცემა თავად მოგიყვება თავის დარდსა თუ უხილავ წადილზე.

სულხან-საბა ორბელიანის განმარტებით „თანამავლობასა და თანასახლობასა ქალაქ სახელედვა, ვინათგან კაცი ერთი ვერ კმაეყოფ(ვ)ის თავსა თვისსა, არამედ რათა შევეწეოდეთ ერთი-მეორესა და სარგებელსა მივანაყოფებდეთ“.[1] შესაბამისად, ქალაქად იწოდება ადამიანთა თანასახლობა, მათი ერთობა, ერთგვარი კომუნა, რომელიც საზოგადოებას ქმნის. ქალაქის საზოგადოება კი აყალიბებს თავის წესებსა და ჩვეულებებს, რომლებიც მისი ცხოვრების, საჭიროებების, ყოფისა და უკვე შემდგომ პოლიტიკური და სოციალური მოთხოვნილებებიდან გამომდინარე ყალიბდება. ადამიანთა თანაცხოვრება მათი საზოგადოებად ჩამოყალიბების პროცესში თავისთავად წარმოქმნის კომუნიკაციის აუცილებლობას, რომელიც საზოგადოებრივ სივრცეებად განისაზღვრება და იმ ადგილებად გარდაისახება, რომლებიც „ღია და ხელმისაწვდომია ყველა ადამიანისთვის განურჩევლად მათი სქესისა, რასისა, ეთნიკური წარმომავლობისა, ასაკისა თუ სოციალური და ეკონომიკური დონისა“ (UNESCO 2017).

ასეთი სივრცეებად კი შეიძლება, ბევრი რამ იყოს მიჩნეული მოედნების, ბაღების, სკვერების, ქუჩების, ჩვენთვის ძალზედ მტკივნეული და თბილისისთვის უკვე დაკარგული მდინარის სანაპიროების, ჯერ კიდევ დარჩენილი თბილისური ეზოების ჩათვლით, რომელიც ქმნიან კიდეც თავად ქალაქს.

ეს უფრო მეტად კომუნიკაციაზე გათვლილი თანასწორობისა და დემოკრატიის პრინციპების მატარებელი სივრცეებია, რომლებიც ამავდროულად ქალაქის სულს, მის იდენტობასა და ურბანულ კონტექსტს ძალზედ ზუსტად გადმოგვცემენ.

ათენის აგორა

საჯარო სივრცის ერთ-ერთ ყველაზე ადრეულ კლასიკურ ფორმას ბერძნულ სახელმწიფოში აგორა - ბერძნული პოლისების პოლიტიკური, ეკონომიკური და სოციალური ცხოვრების კერა წარმოადგენდა. აგორას პირდაპირი მნიშვნელობაა "შეკრების ადგილი" ან "შეკრება" საიდანაც ფაქტობრივად იშვა დასავლური დემოკრატიის იდეა. აგორა იყო ერთგვარი პოლიტიკური განხილვის, სახელმწიფო ცხოვრებაში მონაწილეობის ასპარეზი, რომელიც ამავდროულად უძველესი ქალაქების შინაარსობრივ ურბანულ კვანძსაც წარმოადგენდა. ბერძნული აგორას მსგავსი საჯარო სივრცე იყო რომაული ფორუმიც, რომელსაც აგორასგან განსხვავებით მკაფიოდ გეომეტრიული, ძირითადად მართკუთხა, პორტიკებით მოზღუდული ფორმა ჰქონდა. ფორუმი აერთიანებდა როგორც რელიგიურ, ისე სამოქალაქო ფუნქციებს, რომელთა მთავარი იდეა სწორედ საზოგადოებრივი შეკრება იყო.

გაგიკვირდებათ და ამგვარი გეგმარებითი მოედნის სივრცის წყობა უფლისციხის უძველეს კომპლექსშიც გვხვდება სადაც პირდაპირ ჩანს ნაქალაქარის ურბანული არქიტექტურული ცენტრი და მისი ფუნქციური დანიშნულება - ქალაქის მოსახლეობის შეკრების ადგილი.

შუა საუკუნეებში ისტორიულ ქალაქებში საჯარო სივრცეებად სწორედ რელიგიური დაწესებულებები იქცა, თუმცა ამ პერიოდში უმნიშვნელოვანესი იყო სავაჭრო ადგილებიც, რომლებიც ხშირად ტაძრებში ან მათ მიმდებარედ ეწყობოდა. ამ შემთხვევაშიც სივრცე/ობიექტი სწორედ ქალაქის ურბანული ქსოვილის ძირითად ცენტრს წარმოადგენდა.

შუა საუკუნეების ქალაქების სტრუქტურა ჯერ კიდევ იკითხება საქართველოს დასახლებებში, მათ შორის თბილისის ურბანულ ქსოვილსა და მის ფორმირებაში სადაც მოედნები, სავაჭრო სივრცეები ერთგვარი ბირთვის როლს თამაშობს, რომლიდანაც ქალაქის ფუნქციური ქსელი ნაწილდება.

ევროპულ დასახლებებში რენესანსისა და ბაროკოს პერიოდში მეტი აქცენტი კეთდებოდა ქალაქების დაგეგმარებაზე. შესაბამისად, მათ მთავარ ღერძზე მდებარე მოედანი და საზოგადოებრივი დანიშნულების სივრცე საგულდაგულოდ იყვნენ მოწყობილი და ხშირ შემთხვევაში განაშენიანების ანსამბლურობაში ჩართული. სწორედ აქ ჩნდება საზოგადოებრივი სივრცისა და ხელოვნების თანამშრომლობის კომპონენტური სინთეზიც. თუმცა, მომდევნო, ევროპული მოდერნიზმის ეპოქა ნაკლები გულისყურით ითავისებდა საზოგადოებრივი სივრცეების ისტორიულ როლს და ახალი ხედვით „ფორმა მიჰყვება ფუნქციას“, გაფართოებული ღია სივრცეების იდეას ამკვიდრებდა. სწორედ იქ, მასშტაბის გამო საჯარო სივრცე ინტიმური კომუნიკაციის ფუნქციას კარგავდა მიუხედავად იმისა, რომ ძალზედ საინტერესო ახალი მოთხოვნილების შესაბამის სივრცეებს ქმნიდა. საზოგადოებრივი ადგილები ევროპულ ქალაქებში პოლიტიკური და სოციალური არეულობის დროს უდიდეს როლს ასრულებენ და საჯაროდ აზრის გაზიარების ძირითად ასპარეზს წარმოადგენენ. სწორედ 1960-იან წლებში ჩამოყალიბდა ცნება „ქალაქზე უფლება“, რომელიც მოსახლეობის მხრიდან ღია სივრცეზე კონტროლს ითვალისწინებს.

ვანდომის მოედანი, პარიზი

საქართველოში ისტორიული დასახლებების განვითარების შემდგომი ეტაპი, რომელიც თითქმის ყველა საბჭოთა დიდმა ქალაქმა გაიარა, საბჭოთა პერიოდის ქალაქის ახალი ურბანული ამოცანების ამოხსნას დაუკავშირდა. პომპეზური, საბჭოთა იდეოლოგიისთვის ხელსაყრელი ადგილების ფორმირებისას უმთავრესი აქცენტი სწორედ საჯარო სივრცეებზე კეთდებოდა. შეიქმნა სრულიად ახალი ან გარდაიქმნა არაერთი ძველი საჯარო სივრცე. სწორედ აღნიშნულმა გამოიწვია თბილისის არა მხოლოდ ცალკეული შენობების ნგრევა, არამედ ისტორიული უბნების, ქალაქისთვის უმნიშვნელოვანესი საჯარო სივრცეების, მათ შორის ყველაზე მტკივნეული მტკვრის სანაპიროს არტახებში მომწყვდევა და რიყის უბნის სრულად გაქრობა.

ამის პარალელურად იქმნებოდა ახალი, გრანდიოზული საჯარო სივრცეები, რომელთა ფორმა და იდეოლოგია ადამიანთა ფართო მასების შეკრებაზე იყო გათვლილი. ერთიანი სივრცეების შექმნის გარდა, უმნიშვნელოვანესი იყო მათში მონუმენტური ტიპის სახე-ხატების შემოტანაც. ამისი ნათელი მაგალითია სწორედ საბჭოთა მოთხოვნილებებისთვის შექმნილი რესპუბლიკის, ამჟამად კი ვარდების რევოლუციის მოედანი, რომელმაც ვერა და ვერ შეიძინა მოედნის ფუნქცია, მისი საჯაროობა კი დღემდე მხოლოდ პირობით ცნებად დარჩა.


რესპუბლიკის მოედანი, 1982 წელი

რესპუბლიკის მოედანი. 1993 წელი

კლასიკური გაგებით, თანამედროვე საჯარო სივრცეები ქალაქის მოსახლეობის მოთხოვნებს უნდა ასახავდეს და მის სოციალურ
და კულტურულ ცხოვრებაში მნიშვნელოვან როლს უნდა ასრულებდეს, რადგან სივრცეებს ადამიანები აყალიბებენ და მათი მოთხოვნილებები საჯარო სივრცის სახესა და ხარისხზე  შესაბამისად აისახებიან.

ცალკე განხილვის საგანია საჯარო სივრცეში ხელოვნების ნიმუშების განთავსება და მათი ფუნქცია, რაც შესაძლებელია, საზოგადოების სოციალური და კულტურული რეფლექსიის ონტოლოგიურ[2] მოცემულობად აღვიქვათ.

საჯარო სივრცეში არსებული ხელოვნების ნიმუშები ფართო საზოგადოებისთვისაა გამიზნული და უნდა უზრუნველყოფდნენ ხელმისაწვდომობას, რომელიც უმთავრესად ქალაქის ურბანული საჯარო ადგილების სოციალურ ხარისხზეა პასუხისმგებელი. კერძოდ, მათ უნდა დაიცვან და გამოკვეთონ კონკრეტულ სივრცესთან დაკავშირებული ქალაქის ისტორიული მეხსიერება, ხელი შეუწყონ არსებული საჯარო ადგილის სივრცით და არქიტექტურულ, ან ურბანულ გაუმჯობესებას, და რაც მთავარია, შეძლონ ეპოქის ადეკვატური ფორმების შემუშავება.

მიუხედავად ამისა, საზოგადოებასა და საჯარო სივრცეში რეპრეზენტირებულ ხელოვნებას შორის არსებული იდეური ურთიერთობა შეიძლება, სრულიად განსხვავებული იყოს მიუხედავად იმისა, რომ მან საერთო სივრცეს დაქვემდებარებულ ძირითად მოთხოვნებს მაინც უნდა უპასუხოს. წინააღმდეგ შემთხვევაში ფორმის, შინაარსისა და გარემოსგან სრულიად დაცლილი ნამუშევრების ინტეგრირება სივრცის საერთო სხეულში ვერ მოხდება, რისი მაგალითიც თბილისში უამრავია.

ქალაქის ისტორიას რომ თვალი გადავავლოთ, დავინახავთ, რომ საჯარო სივრცეებში მონუმენტური ხელოვნების განთავსება მე-19 საუკუნის ბოლოდან დაიწყო. პირველი მონუმენტი 1867 წელს მეფის ნაცვალი მიხეილ ვორონცოვის თბილისში ჩამოსვლის 22 წლის აღსანიშნავად დაიდგა. ევროპული ქალაქების დარად ფაქტობრივად ეს პირველი მრგვალი ქანდაკება იყო, რომლის არსებობაც ქალაქისთვის უდიდეს პატივს წარმოადგენდა და მას სიამაყით ავსებდა.[3] სწორედ მე-19 საუკუნიდან იწყება ქალაქში მონუმენტების განთავსების ისტორიაც, რომელიც თავის იდეოლოგიურ პროპაგანდად საბჭოთა ხელისუფლებამ არაჩვეულებრივად გამოიყენა. მოგვიანებით ეს პროცესი ფსევდო ნაციონალური ელფერით გაჯერებული მონუმენტების აღმართვის ბუმში გადაიზარდა და ბოლო ათწლეულია სწორედ კიტჩური და ბუტაფორიული ისტერიის ნაწილად იქცა. მრგვალი ქანდაკების, როგორც ფორმადქმნის პრობლემა ქართულ სახელოვნებო სივრცეში ცალკე განხილვის საგანია და მასზე აქ არ შევჩერდებით, თუმცა საინტერესოა სწორედ ისტორიული ქალაქის საჯარო სივრცეებთან დაკავშირებული სოციალური და კულტურული ფენომენი, რომელიც მრგვალ ქანდაკებამდე ან მისი გაჩენის პარალელურად არსებობდა.

 



ვორონცოვის ძეგლი. 1882 წელი

განა საჯარო სივრცის კლასიკურ მაგალითს არ წარმოადგენდა თბილისში არსებული „სალაყბო“ ან „ამბავისტების“ მოედანი[4], რომელიც ცოცხალ არამატერიალურ მემკვიდრეობას ქმნიდა და ნათლად ასახავდა საზოგადოების საჭიროებებზე დაფუძნებით შექმნილი საჯარო სივრცის ორგანულობასა და მნიშვნელობას. ან თუნდაც მტკვრის სანაპიროს, როგორც ერთიანი საჯარო სივრცისაა და ქალაქის მოსახლეობის შემკრების ცნება?



სალაყბო. 1910-იანი წლების ფოტო

მტკვარი. 1905 წლის ფოტო

ჩამოთვლილთაგან ორივე მაგალითი ქალაქის სივრცეში ფაქტობრივად აღარ არსებობს, თუმცა სწორედ თავად საზოგადოების აქტიურობისა და „ქალაქზე უფლების“ შედეგად მოხდა გუდიაშვილის მოედნის, როგორც კალაუბნის უმნიშვნელოვანესი ურბანული და შინაარსობრივი კვანძის გადარჩენა.

თუმცა მაინც მეჩვენება, რომ ქალაქის, მისი სოციალური და კულტურული სივრცის ყველაზე ორგანული ფენომენი ნიკო ფიროსმანაშვილია, რომელიც სრულად სწორედ საჯარო სივრცეში ჩამოყალიბდა და მისი აღქმაც ამ ნიშიდან მოხდა. ფიროსმანის ნამუშევრების უმეტესობა დუქნებზე განთავსებული რეკლამებია, რომლებიც კონკრეტულ ქუჩას, უბანსა თუ ქალაქს ცოცხალ გამოფენას სთავაზობდნენ.

„ტრადიციული გამოფენა ხელოვნების ობიექტების იმგვარ კრებულადაა ჩაფიქრებული, რომლებიც საგამოფენო სივრცეში ერთმანეთის გვერდიგვერდაა განთავსებული და ერთიმეორეს მიყოლებით დასათვალიერებლადაა გამიზნული. ამ შემთხვევაში საგამოფენო სივრცე ნეიტრალური, საჯარო ურბანული სივრცის მსგავსად ფუნქციონირებს,“[5] - აღნიშნავს მიშელ ფუკო. მაშ, რით განსხვავდებოდა ტრადიციული გამოფენა ფიროსმანის „საჯარო ჩვენებისგან“, იმ ქუჩებისგან, დუქნებისგან, რომლებიდანაც მისი ნახატები იმზირებოდნენ? სწორედ ამიტომ არის ფიროსმანის ფენომენი გენიალურობამდე ორგანული, ქალაქის წიაღიდან აღმოცენებული სოციალური და კულტურული ურბანული მითის ნამდვილი რეპრეზენტაცია.

საჯარო სივრცეები მრავალფუნქციური, სოციალური ურთიერთობების შემაკავშირებელ იმგვარ რგოლად უნდა განიხილებოდეს რომელიც ურბანულ, სოციალურ თუ ეკონომიკურ გარემოებებზე მრავალსახოვანად მუშაობს. მასში უმნიშვნელოვანესი კომპონენტი სწორედ ხელოვნებაა, ქალაქის როგორც ცოცხალი ორგანიზმის ერთგვარი ანარეკლი, რომელიც კონკრეტულ ხელოვნების ნიმუშად გარდაისახება. ის კი, სხვადასხვა მედიასა და პროექტში გაცოცხლებული კონკრეტული ხელოვნების ნიმუში როგორი უნდა იყოს, რა თქმა უნდა, თავად ავტორების საფიქრალია.

თათია ღვინერია (დ.1981) თბილისში მოღვაწე ხელოვნებათმცოდნე და კულტურული მემკვიდრეობის ექსპერტია. მან დაამთავრა თბილისის სახელმწიფო სამხატვრო აკადემიის ხელოვნებათმცონეობის ფაკულტეტი 2003 წელს და ამჟამად იცავს დოქტორის ხარისხს იმავე ინსტიტუციაში. მას მიუღია მონაწილეობა არაერთ მნიშვნელოვან კვლევაში მათ შორის  „კულტურული მემკვიდრეობის მენეჯმენტის გეგმა“, EBRD; „გორის ციხე. ვიზიტორთა ინფრასტრუქტურის პროექტის კონცეფცია“, USAID; ქუთაისის გენერალური გეგმა, საქართველოს რეგიონული განვითარებისა და ინფრასტრუქტურის სამინისტრო; „საქართველოს პარლამენტის კულტურის კომიტეტის მხარდაჭერა ისტორიული საფორტიფიკაციო უბნების დაცვისა და განვითარების პერსპექტივები“, UNDP; „რესტავრაციის კონცეფცია ნ.ფიროსმანის ქუჩა, ი.კარგარეთელის ქუჩა, დ. აღმაშენებლის და ზაარბრიუკენის გამზირი, „მშრალი ხიდი“ და ორბელიანის მოედანი“, ქ. თბილისის მერია; „კულტურული მემკვიდრეობის ძეგლები ბათუმში“, აჭარის კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის სააგენტო. მისი კურატორობით მოწყობილა გამოფენები „ფიროსმანი წინანდალში“, „ერთხელ ჰოლანდიაში - პიტ მონდრიანი“, „სალვადორ დალი წინანდალში“ Silkroad Group. მისი ავტორობით გამოქვეყნებულა არაერთი სტატია მათ შორის „თბილისის სახლის უცნობი ისტორია“ Coup de Fouet, 2021, „შავი ფონიდან გამოძერწილი სამყარო“, NATIONAL GEOGRAPHIC საქართველო.

[1]სულხან-საბა ორბელიანი „სიტყვის კონა“.

[2]განმარტება: მოვლენების დახასიათებაობიექტური სინამდვილის კანონების თვალსაზრისით.

[3]გალაქტიონ ტაბიძის უბის წიგნაკში ვკითხულობთ: „ვორონცოვი სდგას წინ ნაბიჯ-წადგმული. ორივე ხელით იმაგრებს "პლაშჩს". ხელში უჭირავს მოხვეული ქაღალდი: იგულისხმება საქმე, გეგმა. მოსჩანს რაღაც წარწერა ძეგლზე. ძეგლი ორსართულიან სახლზე მაღალია. გარსშემოვლებულია ჯაჭვით. მიმაგრებული ზარბაზნის ლულის მსგავს ოთხ დაბალ სვეტზე: შესაძლებელია, ეს მართლაც ზარბაზნის ლულები იყო? პოსტამენტს აქვს სამი ქვის კიბე აღმოსავლეთისა და დასავლეთის მხარეს, სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მხრითაც. ამ ძეგლზე პოემა ჰქონდა დაწერილი აკაკი წერეთელს. სიუჟეტით აკაკის ვორონცოვი გამოჰყავს გმირად (იმ კაცს ეძახდნენ ვორონცოვს, ის იყო გმირთა-გმირიო; მის დროს ვიგონებ მოხუცი და, შვილო, მიტომ ვსტირიო). დიდი ხნის, რევოლუციის შემდეგ ეს ძეგლი მე ვნახე ისტორიული მუზეუმის ეზოში. ფოლადის ფეხები გადახერხილი ჰქონდა.“

[4] „ეთნოგრაფიული თბილისი“: „ძველ დროს არ იყო - არც ახლა გახლავს გაზეთები, მაგრამ ქართველებს არა დროს არ მოკლებიათ ახალი ამბები: უძებნიათ და უპოვიათ. დაბეჭდილი გაზეთების მაგიერ იყო სიტყვიერი გაზეთები. თბილისი, საქართველოს დედაქალაქი გადასცემდა ყოველ მხარეს ახალ ამბებს. თვით თბილისში გაისმოდა ამბები სალაყბო მეიდნიდამ. აქ შეიყრებოდნენ, აქ შეიტყობდნენ ერთმანეთისაგან ქვეყნის ოთხ კუთხეს ვინ როგორ იყო, სად რა მოხდა: თითქოს მეფის დარბაზის საპოლიტიკო საიდუმლოებასაც კი, ნამდვილებს, თუ გადაკეთებულებს, გამოიტანდნენ, გამოიკვლევდნენ, მოიწონებდნენ ანუ დაიწუნებდნენ.“

[5]მიშელ ფუკო, „ინსტალაციის პოლიტიკა“.